سرشماری جدید فرصتی برای برنامه ریزی بهتر برای جامعه عشایری

یادداشتی از علیرضا رحیمی
اکنون که در آستانه تنظیم برنامه هفتم توسعه و بودجه سال ۱۴۰۰ کشور هستیم، بروز رسانی و اعلام نتایج آمار جمعیت عشایری کشور برای سیاستگذاریها و برنامه ریزی های بهتر و موثرتر برای این قشر تولیدکننده از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

یادداشت – علیرضا رحیمی- * بدون تردید آمار مبنای سیاستگذاری و برنامه ریزی در کشور است. خوشبختانه پس از ۱۲ سال، با همکاری مشترک سازمان امور عشایر ایران و مرکز آمار ایران، جامعه عشایری کشور مورد سرشماری قرار گرفتند و نتایج اولین سرشماری ثبتی مبنای عشایر کوچنده کشور در روز پنجشنبه اول آبان ماه ۱۳۹۹ همزمان با “روز ملی آمار و برنامه ریزی” با حضور مسئولین کشوری رونمایی و اعلام شد. سرشماری که این بار بدون نیاز به حضور در چادرهای عشایری و مراجعه چهره چهره به افراد انجام شد؛ کار بزرگی بود که به گفته مسئولین دو سازمان با صرفه جویی ۲۸ میلیارد تومانی، کمتر از دو میلیارد تومان هزینه دربر داشت که این رقم معادل ۶ درصد هزینه اجرای سرشماری به صورت سنتی است. این کار بزرگ که اولین تجربه کشور در سرشماری ثبتی مبنایی است به نام سازمان امور عشایر ایران، تشکلهای عشایری و جامعه عشایری کشور ثبت شده است.
این برای اولین بار است که سرشماری جمعیت عشایری کشور به صورت ثبتی مبنا انجام می شود. این سرشماری طی تفاهم نامه فی مابین سازمان امور عشایر ایران و مرکز آمار ایران از بهمن ماه ۱۳۹۷ آغاز شد. ۲۵۰ شرکت تعاونی و ۲۲ اتحادیه عشایری اطلاعات عشایر و خانوارهای آنان را در سامانه های راه اندازی شده استانی ثبت و در نهایت این اطلاعات در یک سامانه مرکزی تجمیع شد. اولین سری داده ها برای راستی آزمایی و بررسی در زمستان ١٣٩٨ به مرکز آمار ایران ارسال و مورد بررسی، ارزیابی و راستی آزمایی قرار گرفت. کارشناسان مرکز آمار ایران طی فرایندی نسبت به بررسی داده ها بر اساس کد ملی و از طریق ارتباط با سایر پایگاه های اطلاعاتی همچون ثبت احوال، هدفمندی یارانه ها، امور مالیاتی کشور، تامین اجتماعی، بیمه سلامت، وزارات آموزش و پرورش، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و… و همچنین پایگاه ه های اطلاعاتی موجود در مرکز آمار ایران، اقدام به بهبود داده های به دست آمده کردند.
بر اساس نتایح پایه این سرشماری، در مجموع جمعیت عشایر کوچنده کشور یک میلیون و ۱۰۸ هزار و ۶۴۰ هزار نفر در قالب ۲۴۶ هزار و ۴۵ خانوار است. تعداد ۵۹۰ هزار و ۷۵۹ نفر از این جمعیت را مردان و ۵۱۷ هزار و ۸۸۱ نفر را زنان عشایری تشکیل می دهند. طبق نتایج این آمار، در حال حاضر ۱.۴ درصد جمعیت کشور را عشایر کوچنده (که دارای سه ویژگی سلسله مراتب ایلی، اتکای معاش به دامداری، و جابحایی فصلی هستند) تشکیل می دهند که ۲۹ درصد از دام سبک کشور را در اختیار دارند که نشان از سهم و ظرفیت ویژه این جامعه در تولیدات دامی و پروتئینی کشور است.
استان خوزستان با ۳۱.۶۸۹ خانوار (۱۷۰.۴۹۹ نفر)، استان کرمان با ۲۸.۹۲۳ خانوار (۱۱۷.۹۴۴ نفر)، فارس با ۲۶.۶۰۹ خانوار (۱۱۲.۸۹۳ نفر) و سیستان و بلوچستان با ۲۵.۹۲۳ خانوار (۱۲۷.۵۱۳ نفر) بیشترین جمعیت عشایری و استانهای قم با ۲۸۹ خانوار، قزوین با ۳۷۴ خانوار و زنجان با ۵۵۴ خانوار کمترین جمعیت عشایری در دوره قشلاقی را دارا هستند.
در دوره ییلاقی نیز استان کرمان با ۲۹.۹۲۶ خانوار (۱۲۱.۸۷۱ نفر)، فارس با ۲۴.۲۴۷ خانوار (۱۰۱.۳۳۱ نفر)، چهارمحال و بختیاری با ۲۲.۹۲۳ خانوار (۱۱۸.۹۰۰ نفر) و سیستان و بلوچستان با ۲۲.۴۸۲ (۱۱۷.۵۹۶ نفر) بیشترین و استانهای قزوین با ۳۸۳ خانوار، زنجان با ۵۲۹ خانوار و البرز با ۶۰۰ خانوار کمترین جمعیت را دارند. استانهای بوشهر و قم در دوره ییلاقی دارای جمعیت عشایری نمی باشند.
همچنین بر اساس نتایج این سرشماری، تعداد یک میلیون و ۹۱ هزار و ۸۵۷ نفر از جمعیت عشایری کشور یارانه دریافت می کنند، تعداد ۹۴۳ هزار و ۹۴۴ نفر دارای بیمه سلامت و ۱۹۶ هزار و ۹۲۲ نفر نیز عضو صندوق بیمه کشاورزان، روستاییان و عشایر هستند. بیشترین جمعیت عشایری نیز در میانگین سنی ۲۰ تا ۲۹ سال هم در زنان و هم در مردان ثبت شده است.
در نتایح پایه اعلام شده، استان کردستان تنها استانی است که آمار عشایر آن همچون سرشماری های پیشین صفر است. در خصوص بررسی حضور عشایر در استان کردستان، از سوی رئیس سازمان امور عشار در نشست مشترک با رئیس و مدیران مرکز آمار ایران، توصیه شده بود که بررسی های لازم صورت گیرد تا اگر عشایری در کردستان حضور دارند، سرشماری شوند تا از خدماتی که به عشایر ارائه می شود بهره مند شوند. اما ظاهرا اقلیم کردستان باید منتظر اقدامات بعدی در این خصوص باشد.
پیش از این، سه سرشماری رسمی در سال های ۱۳۶۶، ۱۳۷۷ و ۱۳۸۷ با همکاری مشترک سازمان امور عشایر و مرکز آمار ایران از عشایر کوچنده کشور انجام شده بود. در آخرین سرشماری در سال ۱۳۸۷، جمعیت عشایر کوچنده کشور یک میلیون و ۱۸۶ هزار و ۳۹۸ نفر در قالب ۲۱۲ هزار و ۷۷۲ خانوار، ۱۰۴ ایل، ۵۵۲ طایفه مستقل بوده است که حدود ۱.۵ درصد جمعیت کشور را تشکیل می دادند و ٣٠ درصد از دام سبک کشور را در اختیار داشتند.

کاهش هزینه ها در سرشماری ثبتی مبنا
از نکته های قابل توجه در سرشماری به شیوه ثبتی مبنا، صرفه جویی در هزینه ها، بهنگام و بروز رسانی آمارها در تواتر زمانی کوتاه‌تر و مناطق جغرافیایی کوچکتر است که به گفته رئیس مرکز آمار ایران در این نوع سرشماری ۹۰ درصد صرفه جویی نسبت به سرشماری سنتی و کلاسیک صورت می گیرد. بر همین اساس سرشماری ثبتی مبنای عشایر کوچنده کشور نیز با کمتر از دو میلیارد تومان هزینه انجام شد در صورتی که برای سرشماری میدانی و مراجعه به خانوارهای عشایری بیش از ٣٠ میلیارد تومان اعتبار نیاز بود.
سیدحمید پورمحمدی معاون اقتصادی و هماهنگی سازمان برنامه و بودجه کشور نیز در مراسم اعلام نتایج عشایر کوچنده کشور با اشاره به انجام موفق سرشماری ثبتی مبنایی عشایر کوچنده کشور و کاهش هزینه ها، بر انجام سرشماری روستاها و شهرها به شیوه ثبتی مبنا تاکید کرد. به گفته وی امروز کسانی قدرتمند هستند که به دیتاها و جزییات نظم یافته اطلاعات تسلط پیدا می کنند و اگر کشوری می‌خواهد برنامه‌ریزی کند باید قدرت داشته باشد و قدرتمند بودن نیز در داشتن آمار و اطلاعات است.
در حال حاضر در آستانه تنظیم برنامه هفتم توسعه و بودجه سال ۱۴۰۰ کشور هستیم، بروز رسانی و اعلام نتایج آمار جدید جمعیت عشایری کشور برای سیاستگذاریها و برنامه ریزی های بهتر و موثرتر برای این قشر تولیدکننده از اهمیت ویژه ای برخوردار است چراکه آمار موجود عشایر مربوط به ١٢سال پیش بود و علاوه بر آن در برخی از استانها مشکلات و اختلافاتی در خصوص آمار و جمعیت عشایری استان وجود داشت که امیدواریم با سرشماری جدید این مشکلات نیز برطرف شده باشد.
اکنون که این سرشماری انجام و نتایج آن اعلام شده، امید می رود برنامه ریزان و سیاست گذاران در دفاع از حق و حقوق عشایر به خصوص در مجلس شورای اسلامی و در وضع قوانین برای ارتقای شاخص های توسعه در مناطق عشایری از جمله تامین آب، برق، راه، بهداشت و درمان، پوشش تلفن همراه و اینترنت که امروز با توجه به شرایط کرونایی و آموزشهای مجازی ضروری است برای عشایر و دانش آموزان عشایری فراهم شود، بیش از پیش تلاش و اقدام کنند؛ نکته ای که مهدی روشنفکر نایب رئیس فراکسیون عشایری و نماینده مردم یاسوج در مجلس شورای اسلامی نیز در مراسم رونمایی از نتایج عشایر کوچنده کشور بر آن تاکید و اظهار امیدواری کرد انجام اولین سرشماری ثبتی و مبنایی از عشایر منجر به این شود که مشکلات عشایر که مظلوم و محجوب هستند بیشتر دیده شود و محرومیت‌های عشایر برطرف شود.

*رئیس روابط عمومی و امور بین الملل سازمان امور عشایر ایران