ایلات و طوایف عشایر

طوایف و عشایر سیستان
در سیستان بیش از ۳۰ طایفه زندگى مى‏کنند که بسیارى از آنها به دامدارى و کشاورزى اشتغال دارند. برخى از این طوایف تخته قاپو شده و برخى از آنان هنوز به سنت کوچ نشینى و چادر نشینى خود ادامه مى‏دهند.
برخى از این طوایف و عشایر عبارتند از: شهرکى، براهویى، سرابندى، سرگلزایى، بارکزایى، سنجرانى، نارویى، راشکى، میرشکار و دیگر طوایف.
اقوام و طایفه‌های سیستان و بلوچستان، به اقوامی گفته می‌شود که در استان سیستان و بلوچستان سکونت داشته‌اند و یا زندگی می‌کنند و از لحاظ ساختار طایفه‌ای، قومی و نوع سکونت به پانزده گروه تقسیم می‌شوند.
بازماندگان قدیمی و اصیل سیستان که توانسته‌اند نسل خویش را ازخطر قتل عام‌ها و کشتارهای دسته جمعی مغولان، تیموریان، و ازبک‌ها حفظ کنند، شامل: طایفه‌های پودینه، میر، کاظمی،کیخا، کیانی، کمالی، ارابیب و پهلوان و نورا
طوایفی که معتقدند ریشه قومی آنان عرب می‌باشد، شامل: گمشادزهی،نهتانی،سالارزهی، کول و صیاد
طوایفی که منتسب به محیط زیست اولیه خودشان هستند، شامل دلخکی، دلارامی، گرگ، سرگزی و خاراکوهی، که به ترتیب ازمناطق دلخک، بیابان گرگ، شوره‌گزها و خارکوه واقع در مجاورت هیرمند سرچشمه می‌گیرند.
طوایفی که از کوه‌های بارز کرمان آمده و از وجودشان در جنگها و اهداف امنیتی استفاده می‌شده‌است، شامل سنچولی (سنگچولی) و جهان تیغ،جمالزهی
طوایفی که قبل از ویرانی سیستان آنجا بوده‌اند اما توسط تیمور اجباراً به مناطق دیگر منتقل شده‌اند، شامل جمشیدی و بختیاری
طوایفی که به کولی‌ها (دوره گردها) معروفند، شامل ماهککی، گلوی، پتی پشم، چتله و کیال
قبایل گاوچرها (دامداران) یا گوچرهای سیستان، شامل آبیل، ده مرده، سراوانی و کلبعلی
طوایفی که ریشه افغانستانی دارند، شامل غلجه‌ای، بارکزایی، فراهی، لکزایی و گلوی
طوایفی که ریشه تاجیکی دارند، شامل راشکی
طوایفی که ریشه در بلوچستان پاکستان دارند، شامل ، شیرانزائی، سنجرانی، رخشانی و سارانی
طوایفی که از اطراف تهران به سیستان کوچ کرده‌اند، شامل شهریاری و نوری
طوایفی که از منطقه لاش وجوین و قلعه کاه به سیستان آمده‌اند، شامل سموری، ارجونی، تجگی، اوکاتی
طوایفی که ریشه قومی آن‌ها از ایل ممسنی استان فارس است، شامل:سرابندی, شهرکی,شه بخش,جهانتیغ،میر, بامدی،براهویی، بزی، جر و قزاق،جمالزهی
* طوایفی که در اطراف زاهدان و در کوه ها زندگی میکردند و یکی از اصیل ترین قوم های بلوچ هستند نارویی {هم اکنون بیشتر مردم این قوم پراکنده شده اند}
طوایف شهرستان سوران که بومی بلوچستان هستند:باهورزهی-محمدی سوران-هیبت زهی-رضازهی-ملازهی-صاحبدادزهی-میرمرادزهی-مسکانزهی-جهاندیده-محمودی-پورمند-بهرامی-هونکزهی–بارانزهی-دهواری- دهانی- و…
طوایف شهر جالق واقع در سراوان:سپاهی-رییسی-امرا-ملکزاده-ملازاده-نعمت اللهی و…
نژاد و تیره
سرزمین سیستان و بلوچستان از آغاز رهگذر زمان، محل سکونت اقوام گوناگون بوده است. پیش‏از ورودآریاییان به این منطقه نژادهاى بومى و مدیترانه‏اى همچون نژاد سیاه‏پوست در اویدى و اورتباى در آنجا سکونت داشته‏اند. قدیمى‏ترین اقوامى که در استان سیستان و بلوچستان زندگى مى‏کرده‏اند عبارتند از دراویدیان، سومریان، نوردیک، حبشیان آسیایى، لوریان مى‏باشند.
دراویدیان
یکى از پرجمعیت‏ترین نژادهاى ساکن هندوستان، پیش از ورود طوایف آریایى‏ها، به این سرزمین هستند و با ورود آریائیان به ایران بسیارى از دراویدیان به هندوستان کوچ کردند. هم اکنون در اویدیان در چابهار سکونت دارند و زبان خود را حفظ کردند.
سومریان
سومریان پیش از نوردیک‏ها در ایران و بلوچستان زندگى مى‏کردند. برخى از نژادشناسان بر این باورند که نشانه‏هاى چهره سومریان را مى‏توان در نواحى شرقى مردم بلوچستان و افغانستان یافت.
حبشیان آسیایى
حبشیان آسیایى در بلوچستان زندگى مى‏کرده‏اند و نویسندگان یونانى از وجود «اتیوپیاییهاى» جنوب شرقى ایران، (سیستان و بلوچستان) سخن گفته‏اند.
لوریان
لوریان یا لولیان در نقاط مختلف ایران از جمله سیستان و بلوچستان به اسامى لورى، لولى کولى خوانده مى‏شوند و از نسل قوم جط و یا زط مى‏باشند و در نواحى سیستان و بلوچستان ایران و سند پاکستان ساکن هستند و به لهجه جطگالى سخن مى‏گویند.
اقوام کنونى سیستان و بلوچستان
اقوام کنونى که در سیستان و بلوچستان ساکن هستند عبارتند از: بلوچ، سیستانى، براهوایى، افغان، مکرانى، دهوار، بلوچ لشرى، درزاده و…
بلوچ
قوم بلوچ در سیستان و بلوچستان، سند، پنجاب، مرو و سیستان و بلوچستان پاکستان و ترکمنستان زندگى مى‏کنند. از زمانهاى قدیم این قوم در مکران زندگى مى‏کرده‏اند. در کتابهاى فارسى از این قوم به بلوچ و در کتابهاى عربى از آنها به بلوص یاد شده است. آنان داراى لهجه خاصى هستند که به بلوچى معروف است.
سیستانى
سیستانى‏ها از سیستان به بلوچستان مهاجرت کرده‏اند. نژاد شناسان سیستانیان را از اصیل‏ترین نژاد آریایى دانسته‏اند.
براهوایى
براهوایى‏ها در بیشتر نقاط بلوچستان پراکنده‏اند. هنرى فیلد این قوم را ایرانى و آریایى دانسته است و تیره‏هاى مهم آن قنبرانى و منگال‏ها هستند.
افغان
افغانها، ایرانى هستند و در سراسر سیستان و بلوچستان پراکنده‏اند. مهمترین طایفه‏اى که از افغانستان به ایران مهاجرت کرده‏اند طایفه بارکزایى است.
مکرانى
طایفه مکرانى یا مگى بیشتر در مکران ساکن هستند و ترکیبى از نژاد هندو، افغان، آسورى و سیاه پوست مى‏باشند.
دهور
دهورى‏ها از نژاد هند ایرانى هستند و به دخانى مشهور هستند.
بلوچ لشرى
این قوم در جنوب دشت بمپور میان پیپ و کوه اچوران زندگى مى‏کنند.
دُرزاده
درزاده نیز یک طایفه ایرانى غیر بلوچ بوده‏اند که به بلوچستان مهاجرت کرده‏اند و اکنون در این سرزمین زندگى مى‏کنند.
عشایر و طوایف شهرستان زاهدان
مهمترین طایفه‏هاى شهرستان زاهدان عبارتند از: شه بخش (اسماعیل زایى)، نارویى، گرگیچ و ریگى.
طایفه شه بخش (اسماعیل زایى)
نادرشاه افشار به منظور کوچ بلوچ‏ها عده‏اى نظامى را به بلوچستان اعزام کرد. در میان نظامیان محمد حسن لر شیرازى در بلوچستان ماندگار شد و با خواهر ولى‏خان ازدواج کرد. بعد از مدتى محمد حسن خان داراى فرزندى به نام اسماعیل شد که طایفه اسماعیل زایى از فرزندان اسماعیل هستند. اسماعیل خود نیز داراى ۶ فرزند گردید که تیره‏هاى طایفه اسماعیل زایى به نامهاى فرزندان او هستند.
تیره‏هاى طایفه شه‏بخش عبارتند از: اسماعیل زایى، فقیر زایى، قنبر زایى، رادو زایى، دارو زایى، بلوچ زایى، نوتى زایى، سدو زایى، قلندر زایى، توتا زایى، شیرو زایى، حسن زایى، الله بخش زایى، جمشید زایى، محمدانى، نازبان زایى، بدال زایى.
قلمرو طایفه شه بخش
مرکز اصلى سکونت طایفه شه بخش «شورو» و نقاط پر جمعیت آن کورین، قلعه بید، سمسور، دمک، دره شور، گلوگاه، چشمه زیارت، گرگ و وحید آباد است. عشایر طایفه شه‏بخش از طریق زراعت، دامدارى، صنایع دستى و کسب و کار است و بیشتر خانوارهاى طایفه شه‏بخش زیر چادر زندگى مى‏کنند و خانواده‏هاى فقیر آنان در زیر چادرهاى کهنه و یا کپر زندگى مى‏کنند.
طایفه نارویى
مردم طایفه نارویى در شمال و شمال غرب زاهدان (نصرت آباد و سفید آبه)، فهرج از توابع شهرستان بم و سیستان به سر مى‏برند. درباره وجه نام گذارى این طایفه مى‏گویند نارویى‏ها نخست در پاکستان در منطقه‏اى که در آن چیزى نمى‏روید زندگى مى‏کرده‏اند (در اصطلاح محلى به آن منطقه نارو مى‏گفتند) از این رو به نارویى مشهور شده‏اند.
تیره‏هاى طایفه نارویى عبارتند از: کندل زایى، فراز زایى، خرما ماگه، شهبک زایى، کرم زایى، مورد زایى، حاجى زایى، افضل زایى، میرو زایى، گرخیل، مور پیش سمکى، گورگند زایى، سهراب زایى، درا زایى، سردار زایى، شیران زایى، زهرو زایى و گمشاد زایى.
ناحیه سردسیرى طایفه نارویى در کوهستان‏هاى نصرت آباد، دهانه باغى و ارتفاعات نهبندان در جنوب خراسان و ناحیه گرم سیرى آنان دشت نصرت آباد مى‏باشد.
طایفه گرگیچ
مردم طایفه گرگیچ در روستاهاى پیرامون زاهدان و روستاهاى ملک حیدرى و دیگر روستاهاى سیستان و بلوچستان زندگى مى‏کنند و از راه کشاورزى و دامدارى امرار معاش مى‏کنند. تیره‏هاى طایفه مزبور عبارتند از: گبر زایى، گر گیچ فعال، حسن زایى، محمدانى، قمر زایى، روشن زایى و عوض زایى.
عشایر و طوایف شهرستان خاش
عشایر و طوایف شهرستان خاش را بیش از ۱۶ طایفه تشکیل مى‏دهند که مهمترین آنها عبارت از طوایف: ریگى، شهنوازى، شهلى‏بر، هاشم زایى، کرد، جمال زایى مى‏باشند.
طایفه ریگى
طایفه ریگى از بزرگترین طوایف بلوچ کشور است که مرکز آنان در آبادى لاویز است. این طایفه در گذشته در ریگزارهاى پاکستان زندگى مى‏کرده‏اند و براى یافتن زمین‏هاى حاصلخیز به خاش مهاجرت کرده‏اند و به همین مناسبت به «ریگى» مشهور هستند.
قلمرو زندگى آنان از زاهدان و میر جاوه تا خاش امتداد دارد. ناحیه سردسیرى این طایفه پیرامون کوه تفتان و ناحیه گرمسیرى آنان گوهرکوه و تهلاب دوربان است.
تیره‏هاى طایفه ریگى عبارتند از: نوتى زایى، بولاک زایى، میرکازایى، بهادر زایى، زنگى زایى، سرگل زایى، جرى زایى، شنبه زایى، سندک زایى، نوتو، محمدانى، حسین بر، کنگو زایى، شهک زایى و…
طایفه کُرد
مردم طایفه کُرد در روستاهاى سنگان، تمندان، دهپابید، کارواندر، ده بالا، بیلرى ایراندگان، کمال آباد شهرستان خاش، سراوان و سیستان زندگى مى‏کنند. این طایفه در دوره صفوى از اصفهان به خاش تبعید شدند. این طایفه داراى تیره‏هاى متعددى چون سهراب‏زایى، میرا بلوچ‏زایى، علم‏خان‏زایى، در زاده‏زایى مى‏باشد.
طایفه تمیندانى
عشایر تمیندانى در ارتفاعات تفتان زندگى مى‏کنند. این عشایر داراى مذهب حنفى هستند.
طایفه شهنوازى (یار احمد زایى)
قلمرو طایفه شهنوازى، از جانب شمال به کوه تفتان، از جنوب به استخر رود و از شرق به ماشکید و از غرب به خاش محدود است. از دیگر طوایف خاش مى‏توان از طایفه جمال زایى، شهلى بر، هاشم زایى نام برد.
عشایر و طوایف شهرستان ایرانشهر
در حوزه شهرستان ایرانشهر طوایف متعددى زندگى مى‏کنند که مهمترین آنها عبارتند از: بارکزایى، مبارکى، لاشارى بامرى، زین الدینى، شاهکى، رند، عبداللهى.
طایفه بارکزایى
بارکزایى‏ها در سراسر بلوچستان به ویژه در نواحى ایرافشان و دزک از توابع شهرستان سراوان، سرباز و راسک از توابع شهرستان ایرانشهر به سر مى‏برند.
مردم طایفه بارکزایى از اعقاب امیر شاهوخان بارکزایى ساکن افغانستان هستند که به سیستان مهاجرت کردند و پس از توقفى کوتاه به بلوچستان رفتند.
از تیره‏هاى مهم بارکزایى مى‏توان از تیره: بارک زایى، باران زایى، بهرامى، قاسم خان زایى و دیگر تیره‏هاى نام برد.
طایفه لاشارى
مردم طایفه لاشارى در روستاهاى دهستان لاشار، بخش بمپور شهرستان ایرانشهر و زاهدان زندگى مى‏کنند در حدود نیمى از لاشارى‏ها تخته قاپو شده و به دامدارى و کشاورزى مى‏پردازند.
از تیره‏هاى طایفه لاشارى مى‏توان از: لاشارى، میر حبیبى، آزه باغى، آبگاهى، کومایى، چاهانى نام برد.
طایفه بامرى
مردم طایفه بامرى در گل مورتى، بزمان، مفیدى، دلگان، ایرانشه، گنیچ و در سیستان در روستاهاى جهانگیر، بامرى و در جنوب شهر زابل زندگى مى‏کنند.
مردم طایفه بامرى سیستان و بلوچستان پیرو دین اسلام و شیعه مذهب هستند.
نیروهاى طایفه بامرى عبارتند از: رودین زایى، دروش زایى، فولاد زایى، درکى، قنبرزایى و دیگر تیره‏ها مى‏باشد.
طایفه مبارکى
مردم طایفه مبارکى در روستاهاى اسپکه، عیسى آباد، چانف، لاشار ازتوابع بخش بمپور شهرستان ایرانشهر زندگى مى‏کنند و ۹۰ درصد عشایر این طایفه تخته قاپو شده‏اند.
مبارکى‏ها خود را از فرزندان حمزه علیه‏السلام عموى پیامبر دانسته‏اند.
طایفه مبارکى از تیره‏هایى چون: مبارکى، رئیسى، داودى، درزاده، نوکرى تشکیل شده است.
درزاده‏ها از نسل غلامان ایلى بوده که به تدریج آزاد شده‏اند، نوکرى‏ها پایین‏تر قشر اجتماعى موجود طایفه هستند. مردم این تیره در سالهاى اخیر از نظر حقوقى آزاد شده‏اند.
عشایر و طوایف شهرستان سراوان
عشایر و طوایف سراوان بیش از ۱۹ طایفه را تشکیل مى‏دهند که مهمترین آنها گمشاد زایى، بزرگ زاده، انوشیروانى، صالح زایى، بارک زایى، رئیسى، سپاهى، ملازایى، میر مرادزایى، ملک زاده آسکانى، سیاهانى، دُر زاده، دهوارى، دهانى، دامنى، پرکى و جنگى هستند.
در ذیل به برخى از طوایف مذکور اشاره مى‏شود:
طایفه میر مراد زایى
طایفه میر مراد زایى از بزرگترین و معروفترین طوایف شهرستان سراوان هستند که علاوه بر سراوان در زاهدان نیز زندگى مى‏کنند. عشایر میر مراد زایى از گذشته‏هاى بسیار دور مرزبانان غیورى بوده‏اند که از مرزهاى شرقى کشور پاسدارى کرده‏اند.
این طایفه در روستاهاى سیب و سوران، کنت، دهان، کهن، کرمشاه، کهن ملک پسکوه، هیدوچ، کله هوکان و بخشان به زراعت و دامپرورى اشتغال دارند.
تیره‏هاى مرادزایى بلوچستان عبارتند از: دهانى، پرکى، شیاه بر، زهى و دیگر تیره‏ها.
طایفه گمشاد زایى
طایفه گمشاد زایى حدود بیست نسل پیش به بلوچستان مهاجرت کرده‏اند. گمشادى‏ها خود را از فرزندان درویش بلانوش قادرى فرزند شیخ عبدالقادر گیلانى مى‏دانند و در زبان آنان نیز واژه‏هاى گیلکى به چشم مى‏خورد. مردم این طایفه سالها با قواى انگلیس جنگیده‏اند.
این طایفه از ۱۲ تیره تشکیل شده است. برخى از تیره‏هاى این طایفه عبارتند از: داد خدازایى، چارى زایى، خاکى زایى، سپاهى زایى و…
طایفه بزرگ زاده
مردم این طایفه در بخش‏هاى حومه و جالق در شهرستان سراوان و بخش سرباز ایرانشهر زندگى مى‏کنند. نژاد بزرگ زاده‏ها کرد است و از بخارا به بلوچستان کوچ کرده‏اند.
برخى از تیره‏هاى این طایفه عبارتند از: نعمت اللهى، شیخ زاده، سیدزاده، صاحب زاده، ملک زاده.
عشایر و طوایف شهرستان چابهار
در شهرستان چابهار ۳۰ طایفه زندگى مى‏کنند که برخى از طوایف سیستان و بلوچستان به علت وجود زمین‏هاى کشاورزى حاصلخیز در چابهار مانند دشتیارى به این سرزمین مهاجرت کرده‏اند.
برخى از طوایف این شهرستان عبارتند از: اُستا، باشنده، بَر، براهوایى، بِردى، بسولى، دشتیارى، بلیده‏اى، رئیس، جدکال، سردار زایى، سادات.
طایفه سردار زایى (سدّا زایى)
سردار زاییها در پاکستان سکونت داشتند و به علت درگیرى قومى به چابهار مهاجرت کرده‏اند. هم اکنون سردار زایى‏ها از طایفه‏هاى بزرگ و مشهور چابهار محسوب مى‏گردند که از تیره‏هاى متعددى تشکیل شدند. مهمترین تیره‏هاى این طایفه عبارتند از: میر، هیوت، بید، خوخانى، شیخ زاده.
طایفه شیرازى (شیرخان زهى)
مردم این طایفه در مناطق بنت، دشت‏ها، فنوج و کتیج زندگى مى‏کنند.
این طایفه از ۱۲ تیره: محمدانى، توتان، هوت، کورانى، شهنوازى و دیگر تیره‏ها تشکیل شده است.
طایفه شهرکى
طایفه شهرکى اعتقاد دارند که به آنها سیف الدین خان شعشعانى فرزند حیدرخان شهرکى در مرودشت فارس حاکم بوده و به فرمان نادرشاه براى سرکوبى افغان‏ها به سیستان رفته و با شکست افغان‏ها حاکم سیستان گردیده از آن پس شهرکى‏ها در سیستان مسکن گزیدند.
تیره‏هایى از این طایفه در روستاهاى دشتک، آس قاضى، ارباب، افشاریه، بزى شهرکى سرگل و دیگر روستاها سکونت دارند.
برخى از تیره‏هاى این طایفه عبارتند از: شهرکى، شاهرخى خزاعى، نخ زرى، کته لوک، شیخ لنگى و دیگر تیره‏ها مى‏باشد.
طایفه براهویى
طایفه براهویى از گذشته‏هاى دور تا اواخر دوره قاجاریه ازقدرتمندترین طوایف سیستان و بلوچستان بوده‏اند و در زمان نادرشاه در اوج قدرت بودند. هنگام فرار اشرف افغان به افغانستان، اشرف به وسیله ابراهیم خان براهویى کشته شد و نادرشاه، ابراهیم خان براهویى را مورد محبت قرار داد.
براهوییان سیستان از اوایل بهمن ماه هر سال تا اوایل تیر ماه از حاشیه هامون به ارتفاعات جنوبى نهبندان کوچ مى‏کنند و در فصل گرمسیر در روستاهاى کناره هامون به زندگى مى‏پردازند.
برخى از مهمترین تیره‏هاى این طایفه عبارتند از: براهویى، زیره کارى، بلوچ خان، شهمراد زایى، شاهى زایى مى‏باشند.
طایفه سرگلزایى
سرگلزایى‏ها از طوایف بزرگ و بومى منطقه است که در سراسر سیستان و بلوچستان، پاکستان، افغانستان و دیگر استانهاى کشور پراکنده هستند.
تیره‏هاى این طایفه در سیستان در روستاهاى ادیمى، جزینک، قاسم‏آباد، کوشه علیا، کوشه سفلى، محمد آباد و دیگر روستاهاى زندگى مى‏کنند.
سرگل زایى‏ها امروزه در سیستان و به کشاورزى و دامدارى اشتغال دارند.
برخى تیره‏هاى سرگلزایى عبارتند از: سلطان شاهى، افشار، سرگزى، کربلایى، گلستانه، قاآنى، مسافر.
طوایف و قومیت‌های دیگری نیز در سیستان و بلوچستان وجود دارند که عبارت‌اند از:
آبیل • ارباب • اربابی (صیادی) • اردنی  • بلوچ‌زهی  • اله دو (اله دو) • بارانی (بارنی) • جنگی • بامری • براهویی • برخوردار • پودینه (پودنه) • دولفظه یا دولوزه (مشترک بین سنچولی و پودینه) • گنجعلی •درگی • جدیدالاسلام یا نومسلمان (اصالتاً هندوی مسلمان شده) • چاری • چشک • حیدری • خدری • دره‌ای • درهی • راز • راهداری • ریگی • رئیس • زرهی • سرحدی • سرگلزایی • سیاه سری • شیخ •عارفی • فخیره • فراهی • قهقایی • (کاظمی حسین آبادی)  • کاشانی • کوهکن • سندگل • گدا • تیلر • جمالزایی • گرگیچ • نوتانی (نهتانی) • سالاری (سالارزهی) • بندانی • کته لوک • شیبک • میرشکار(موشکار) و خمر (خمبر) •