ایرج افشار سیستانی
ایران را«قاره کوچک»لقب داده‌اند و این نامگذاری به هیچ وجه اغـراق آمـیز نیست.
وجـود چهارده گونه متفاوت آب و هوایی در این کشور،گواهی روشن بر این امر است.این تنوع آب و هوایی،تنوع و رنگارنگی زیـبایی به زندگی اقوام ساکن در این سرزمین بخشیده،که آگاهی از آنها می‌تواند نوعی«خودشناسی»نیز تلقی شـود.اطلاع از پیشینه فرهنگی،آداب و رسوم،گویش،صنایع دسـتی،شرایط اقـلیمی و جاذبه‌های زیست محیطی هر بخش از کشورمان،می‌تواند تأثیر مطلوب و فراوانی بر جذب گردشگران داخلی و خارجی داشته باشد.
استان سیستان و بلوچستان،در جنوب خاوری ایران قرار دارد و به دلیل داشتن جایگاه ویژه طبیعی و جغرافیایی،همجوار بودن با دریای مکران یا دریای عمان،رود هیرمند و دریاچه هامون،شرایط ویژه اقـلیمی و آب و هـوایی و هم چنین جایگاه ویژه سیاسی،اعتبار ویژه‌ای از دیدگاه استراتژیک دارد و هم گلوگاه شبه قاره هند و خاور دور به شمار می‌رود.
مردم سیستان و بلوچستان در گذر تاریخ، دگرگونی‌های بسیار دیده‌اند،ولی با خونسردی و استواری بر دشواری‌ها چـیره شـده و شکوه ملی و مذهبی خویش را حفظ کرده‌اند.
عشایر دلیر بلوچ و سیستانی،بارها به یاری حکومت مرکزی شتافته‌اند و این کشور را حفظ کرده‌اند،همراه نادر شاه افشار به فتح هندوستان رفته‌اند و با نیروی متجاوز انـگلستان،جانانه جـنگیده و آنها را از سیستان و بلوچستان رانده‌اند، اما در عوض،از حکومت‌های پیشین ایران،همیشه تازیانه خورده و شکنجه شدند،و چه ستم‌ها که کار گزاران،حکومت‌ها،به این قوم نکرده‌اند،به طوری که ستم حاکمان قاجار نزد عشایر اسـتان، ضـرب المـثل شده است.
مرزداران رشید بلوچ و سـیستانی،همواره بـه رفـتار و کردار پسندیده و منش‌های نیکوی اخلاقی شهرت داشته‌اند.این ویژگی‌های وجودی،توانسته است این منطقه را از آسیب طوفان‌های حوادث، چون یورش‌ها،کشتارها،چپاول‌ها،بی‌مهری و ستم حکومت‌های پیشین،به ویـژه قـاجار و پهـلوی نگهدارد.
توانمندی‌های گردشگری بسیاری در استان سیستان و بلوچستان وجود دارد،کـه در فـصل‌های گوناگون سال،علاقه مندان به طبیعت،آثار تاریخی،فرهنگی و هنری و همچنین زندگی عشایری را،برای سفر به این منطقه،به سوی خود جذب می‌کنند.
دریـاچه هـامون،بزرگترین دریـاچه آب شیرین جهان،که با میزبانی هزاران پرنده مهاجر،و نیزارهای سـر سبز پیرامونش،سرسبزی و زیبایی ویژه‌ای به منطقه بخشیده است،کرانه‌های زیبای دریای مکران،پدیده نادر طبیعی،چون ستیغ تفتان و آثار بسیار و بـا ارزشـ بـاستانی و تاریخی دوران‌های گوناگون،از جمله جاذبه‌های طبیعی و دیدنی‌های نواحی گوناگون استان اسـت،که بـه گفته کارشناسان،بهره‌گیری مناسب و به جا از آنها، می‌تواند صنعت جهانگردی را در این منطقه رونق بخشیده و سبب دگرگونی اقـتصادی اسـتان شـود.به علاوه احیا و ایجاد زمینه‌های توسعه این صنعت در استان،می‌تواند نقش مؤثری در بالا بـردن فـرهنگ عـمومی،ایجاد اشتغال و بهره‌گیری اقتصادی،از جاذبه‌های گردشگری منطقه باشد.
توانایی‌های یاد شده،با توجه به جایگاه استان، و دوری آنـ از نـواحی پرجـمعیت‌تر مرکزی کشور، و به ویژه امکانات بسیار محدود و اندک پذیرایی از گردشگران،در حد ناچیزی مورد اسـتفاده قرار می‌گیرد.در حـال حاضر بیشتر شهرهای استان بدون هتل بوده و مسافرخانه‌های این شهرها نیز بیشتر بـه دلایـل کـیفی،پاسخگوی نیاز مراجعه کنندگان نیست.
بیشتر امکانات پذیرایی از گردشگران در شهر زاهدان،که مرکز استان و مرکز خدمات اداری اسـت،قرار دارد.
در سـیستان و بلوچستان،عشایر و طایفه‌های بلوچ بسیاری،از جمله:ریگی،هاشم زهی، جمالزهی،بارک زهی،کرد،مبارکی،سجادی، میرلاشاری،شیرانی،شه بخش،نارویی،گرگیچ، رئیسی،براهویی،شهنوازی،گمشاد زهی،بامری، بـلیده‌ای،میر مـراد زهـی،حسین بر،ملازهی و زین الدینی زندگی می‌کنند.
عشایر رشید و مرزدار بلوچ،همراه با سنن و شیوه‌های ویژه زندگی،به تنهایی یـکی از جـاذبه‌های بی‌نظیر و چشمگیر گردشگری استان است.این جاذبه،علاوه بر اینکه گردشگران را به سوی خـود مـی‌کشاند،می‌تواند مـورد توجه دانشجویان و دانش‌پژوهان رشته مردم شناختی قرار گیرد.
جاذبه‌های فرهنگی
عشایر بلوچ دارای آیین‌ها و کنش‌های فرهنگی ویژه‌ای هستند.زندگی آنـان،با الگـوی سـکونت، معیشت،زیست و آداب و رسوم ویژه،از جمله جاذبه‌های دیدنی این شیوه زندگی است،که مـورد عـلاقه ایرانگردان و جهانگردان است.
بلوچ‌ها،به دلیل شرایط ویژه محیط زیست بوم خود،استوار و بردبار بوده و با کمترین امکان‌ها، زنـدگی مـی‌کنند،و سازگاری آنان نیز در برابر دشواری‌ها،بسیار است.
بلوچ،انسانی سخت کوش،میهن دوست، مرزدار،میهمان نواز،جنگجو و در دوسـتی وفـادار است.
مردان بلوچ نسبت به زندگی و همسر و فـرزندان خـود،علاقه زیـادی دارند،آنان طلاق را زشت دانسته و به ندرت از هـمسران خـویش جدا می‌شوند.
بلوچ‌ها،از قیدها و تعارفات اضافی برکنار بوده،و در پندار و گفتار آنان،سادگی و بی‌آلایشی موج مـی‌زند.در بـین آنها،قول و قرار،از اهمیت به سـزایی بـرخوردار است.
بلوچ‌ها بـرای اعـیاد مـسلمانان احترام بسیاری قایل‌اند.آنها در گذشته به جـشن‌های مـلی از جمله چهار شنبه سوری،نوروز و سیزده بدر توجه زیادی نداشتند،با این حال،در سـال‌های اخـیر،در اثر تماس با مردم دیگر نـقاط،تنها در شهرها،هنگام فرا رسیدن نـوروز،شادی مـی‌کنند و آن را گرامی می‌دارند.
*بلوچ،انسانی سخت کوش، مـیهن دوسـت،مرزدار،میهمان نواز،جنگجو و در دوستی وفادار است.
مردان بلوچ نسبت به زندگی و همسر و فرزندان خود،علاقه زیادی دارنـد،آنان طـلاق را زشت دانسته و به ندرت از هـمسران خـویش جـدا می‌شوند.
همسر گزینی و جـشن عـروسی،همراه با اجرای موسیقی شـاد،و پایـکوبی‌های دسته جمعی،از جاذبه‌های مهم فرهنگ گردشگری است،که برای افراد غیر محلی و جهانگردان،جالب و دیدنی است.
عـشایر بـلوچ،در جشن‌های ملی و مذهبی و جشن عروسی،به شـتر سـواری می‌پردازند و گـاه مـسابقه‌ای تـرتیب داده و به برندگان،گوسفند یا بـز، جایزه می‌دهند.
شتر سواری همراه با آذین شتران،نواختن ساز و دهل و رقص و پایکوبی جوانان،زیبایی و منظره ویژه‌ای را بـه وجـود می‌آورد،که برای جهانگردان بسیار جالب و دیـدنی است.
بـجار یـا تـعاون یـا همیاری و کمک رسـانی،از پسـندیده‌ترین سنت‌های عشایر بلوچ است،که در بین پیشرفته‌ترین مردمان جهان،نظیر آن کمتر وجود دارد.
بجار،یعنی کمک و همراهی مادی با جـوانی اسـت کـه می‌خواهد ازدواج کند و زندگی و خانواده‌ای تشکیل دهد.بزرگان عـشایر بـلوچ،به مـنظور دسـتگیری و هـمراهی بـا جوانان،این شیوه بسیار خوب را رواج داده‌اند،تا جوان از توان مالی اندک خود،شرمنده نشود.مبلغ بجار،بستگی به توان مالی و همت فرد داشته و هیچ کس از پرداخت آن،معاف نیست.
همیاری یا تعاون،در امور مـربوط به کشاورزی، دامداری،صنایع دستی،ساخت مسکن،لایروبی
نهرها و غیره نیز وجود دارد.
زن در جامعه عشایری بلوچستان،از شأن و مقام ویژه‌ای برخوردار است.زن بلوچ،خود مرد دوم خانه به شمار می‌رود.بانوان عشایر،همدوش و همگام با مـردان و گـاه حتی نقش فعالتری را،در روند زندگی کوچ‌نشینی،به عهده دارند.آنان علاوه بر اداره زندگی زناشویی و انجام وظایف مادری و همسر داری و اداره امور داخلی خانه،در تمامی مراحل کشت،برداشت و دامداری،با همسران خود،همراه و همپایند.
بانوی بلوچ در ساعات فـراغت نـیز،از پای ننشسته و به بافتن فرش،گلیم،خورجین،سیاه چادر و سوزن دوزی می‌پردازد.
فرهنگ بلوچ،برای بانوان،اهمیت و منزلت ویژه‌ای قایل بوده و شواهد تاریخی،نشان می‌دهد، که در گذشته دور،بانوی بلوچ،توان و ارزشی بـه مـراتب بیشتر از امروز داشته است،به انـدازه‌ای کـه در آن زمان،چنانچه زنی چادر خود را وسط میدان جنگ می‌انداخت،جنگ پایان می‌یافت.
شجاعت زنان،در کنار کد بانوگری و لیاقت آنان و پاکدامنی و تقوا و وفاداری،همه،از ویژگی‌های شایستهء بانوان بـلوچ است.
پوشـاک بلوچ‌ها،یادآور پوشاک باستانی ایـرانیان پیـش از اسلام است.این گونه پوشاک،به پیروی از روش و تأثیر سرزمین‌های همجوار،پوشاکی است،که در سراسر جنوب خاوری و بلوچ نشین کشور،کار برد دارد.
پوشاک مرد و زن بلوچ،نشانگر ذوق،هنر و فرهنگ اوست.تنوع رنگ در پوشاک،به ویژه پوشاک بانوان،بیش از همه،توجه مـسافران و گـردشگران را در هنگام ورود به استان،جذب می‌کند.
جاذبه‌های هنری
جامعهء عشایری سیستان و بلوچستان دارای جاذبه‌های هنری گوناگون از جمله موزه هنرهای دستی،معماری و فضاهای عشایری،موسیقی، رقص و غیره است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
موزه‌ها،از جمله موزهء مردم شـناختی زاهـدان، زابل و ایـرانشهر که آثار و اشیای زندگی مردم،از جمله هنرهای دستی،پوشاک،ظروف و ابزار کشاورزی عشایر بلوچ را به نمایش گذاشته‌اند،از نشانه‌های فـرهنگ بشری به شمار می‌آیند.
هنرهای دستی،از جمله فعالیت‌هایی است که در استان سـیستان و بـلوچستان،دیرینگی بـسیاری دارد.به دلیل ساده بودن فناوری تولید و سازگاری آن با شرایط اقتصادی خانوارهای عشایری و روستایی استان،بیشتر خانوارهای بلوچ بـا یـکی از هنرهای دستی آشنایی دارند و نقش آن،در تامین *موسیقی در بلوچستان،بخش جدایی ناپذیر زندگی مـردم آنـ،از هـنگام تولد تا مرگ،از اندوه تا شادی و درمان بیماری‌های جسمی و روحی است.
*عشایر بلوچ،دارای معماری ویژه خـود هستند که در آن می‌توان نشانه‌هایی از آب و هوای ناحیه،مواد و مصالح،تلاش‌های اقتصادی،پیشینه،آداب و رسوم و منش عشایر بـلوچ را دید.
کمبودهای درآمدی خانوارها دارایـ اهـمیت است.
در هر یک از کانون‌های جمعیتی عشایری و روستایی استان،با توجه به اقلیم و وجود منابع، گونه‌ای از هنرهای دستی،رشد کرده است.بعضی به فرش،قالیچه و گلیم بافی مشغول‌اند و شماری به سوزن دوزی و حصیر و پشتی بافی و برخی سفال سـازی را پیشه کرده و شماری سیاه چادر و خورجین می‌بافند.
هنرهای دستی عشایر بلوچ،عبارتند از:فرش، گلیم،سیاه چادر و به گویش محلی پلاس،سفره یا جهیزی،حصیر،نمد،سوزن دوزی،سکه دوزی، پولک دوزی،آیینه دوزی و خراطی.هر یک از این هنرها،ریشه باستانی دارند و سوغات با ارزشـی بـرای بازدیدکنندگان از استان به شمار می‌روند.
موسیقی در بلوچستان،بخش جدایی ناپذیر زندگی مردم آن،از هنگام تولد تا مرگ،از اندوه تا شادی و درمان بیماری‌های جسمی و روحی است.
بلوچ‌ها با ابزار موسیقی خود،به آسانی می‌توانند آهـنگ‌های اصـیل ایرانی را بنوازند و در عین حال،بسیاری از نواهای همانند هندی را نیز،با همین سازها اجرا می‌کنند.
آهنگ‌ها و ترانه‌های عامیانه عشایر بلوچ، نمودار کاملی از هنر و فرهنگ ملی این سرزمین است و به طور کلی ترانه‌های عـشایر بـلوچ اهمیت داشته و در روح انسان،اثر می‌گذارند.
ترانه‌های بلوچی،بیشتر در مراسم عروسی، ختنه سوری و جشن‌ها،به ویژه عید فطر خوانده می‌شود.سرشناس‌ترین این ترانه‌ها،عبارت‌اند از: لیکو و زهیروک،کردی،موتک،آوازهای حماسی:میر قنبر،چاکر و گوهرام و عاشقانهء:عزت و میروک،گواتی،مالده و آوازهای مراسم عروسی و زایـمان:نازینک،لارو،هالو،شپتاکی،سپت، وزبـت،نعت و صوت.
ابـزار موسیقی عشایر بلوچ،عبارتند از:رباب، قـیچک،تنبورک،نل،دونلی،دهلک،دهل لیـوا، دهـل مگرمان،سما یا دایره(تنبک).
در بلوچستان رقص‌های گوناگونی،مانند: چوبی،ناچی،صحبتی،دو چاپی و سه چاپی وجود دارد.
موسیقی این رقص‌ها،بخش مهمی از مراسم عروسی را در بر می‌گیرد.رقص بلوچ،پر جنب و جـوش و شـادی بـخش است.دست افشانی و پایکوبی دسته جمعی آنها بسیار زیـبا و نـشاط انگیز و دیدنی است.
در نواحی عشایری و روستایی شهرستان چابهار،مراسم«لیوا»رایج است،که به گونه‌ای به رقص دسته جمعی آفریقایی‌ها،همانندی دارد. «لیوا»به جشن‌ها و برنامه‌های شـاد بـستگی داشـته و به وسیلهء سورنا،دهل لیوا و یک دهل کوچک‌تر اجرا می‌شود.آهنگ‌های«لیوا»متنوع اسـت، نخست با ریتمی ملایم شروع می‌شود و اندک اندک به اوج می‌رسد.
معماری،بیانگر ویژگی‌های جامعهء عشایری، در زمینه‌های گوناگون،به ویژه ساختار اجـتماعی، اقـتصادی و عـلاقه هنری آن است.عشایر بلوچ، دارای معماری ویژه خود هستند که در آن می‌توان نـشانه‌هایی از آب و هـوای ناحیه،مواد و مصالح، تلاش‌های اقتصادی،پیشینه،آداب و رسوم و منش عشایر بلوچ را دید.سبک معماری بناهای سنتی و سیاه چادرهای عشایر،ضمن جـذب بـسیاری از جـهانگردان،بزرگی و توانگری معماری منطقه را به یاد می‌آورد.
فضاهای عشایری بلوچستان با مناظر زیبا و فـرح انـگیز،از جـمله گوربند و براسان در نزدیکی شهر زاهدان،سیاه چادرها و مسکن‌های عشایری پیرامون کوه تفتان،دره رودخانه سرباز،نواحی نـاهوک و جـالق در شـهرستان سراوان و نکوچ در شهرستان نیک شهر،صحنه‌هایی از شگفتی‌های طبیعت و زیست عشایری را،از نظر گونه زیست و پوشاک رنـگارنگ بـانوان و مردان و آیین‌های ویژه‌شان به نمایش می‌گذارند و از جاذبه‌های مهم گردشگری استان به شمار می‌روند.
Loading ...
دیدگاهتان را بنویسید